Zapożyczenia w dobie średniopolskiej
Nie ulega wątpliwości, że największy wpływ na przyrost słownictwa doby średniopolskiej miały zapożyczenia, które przedostawały się do polszczyzny w wyniku ożywienia stosunków gospodarczych, kulturalnych oraz naukowych pomiędzy Polską, a pozostałymi krajami Europy Środkowej.
Język czeski
Znajomość języka czeskiego w elitarnych kręgach stała się symbolem wykształcenia i kultury osobistej, co zaowocowało przenikaniem do polszczyzny wielu wyrazów obcego pochodzenia. Moda językowa związana z czeszczyzną okazała się krótkotrwała, w związku z czym do dzisiaj przetrwało tylko kilka wyrazów z okresu między XV a XVI wiekiem, a wśród nich są, takie leksemy jak: duchowieństwo, nabożeństwo, sprawiedliwość czy zwolennik.
Język niemiecki
Nauka w dobie średniopolskiej
Nauka w dobie średniopolskiej
Teksty naukowe pozostawały pod wpływem łaciny, dlatego najważniejsze dzieła tego okresu, czyli „De revolutionibus orbium coelestium” Mikołaja Kopernika i „De republica emendanda” Andrzeja Frycza Modrzewskiego nie były napisane po polsku, pomimo że ich twórcami byli nasi rodacy. Pierwsi autorzy występujący przeciwko hegemonii łaciny to Marcin Bielski i Maciej Stryjkowski, którzy opracowane przez siebie kroniki wydali w języku narodowym. W zakresie prawa to Bartłomiej Groicki ( „Porządek sądów i spraw miejskich prawa magdeburskiego”) i Paweł Kuszewicz ( „Dzieje w koronie polskiej”) stali się propagatorami języka ojczystego. W dziedzinie geometrii byli to Stanisław Grzepski i Stanisław Solski, a w dziedzinie myśli społecznej Andrzej Frycz Modrzewski. „O ziołach i mocy ich” zostało napisane przez Stefana Falimierza, wpisując się w nurt dbałości o język ojczysty ze strony przyrodników, a wśród nich byli także Marcin Siennik i Marcin z Urzędowa. W obronie języka polskiego wystąpiło również wielu innych uczonych zajmujących się, np. myślistwem, architekturą czy techniką wojskową.
Na początku XVI wieku rozwija się szkolnictwo, a język polski staje się pomocniczym językiem dla wykładowej łaciny, w związku z czym powstają liczne opracowania poświęcone polszczyźnie, a najważniejsze z nich to:
a) Leksykon łacińsko-polski Jana Mączyńskiego z 1564 roku
b) „Polonicae grammatices institutio” Piotra Statoriusa-Strojeńskiego z 1568 roku
c) „Thesaurus Polono-Latino-Greacus” Grzegorza Knapiusza z lat 1621-1632
d) „Dictionarium trilingue” Mikołaja Volckmara z 1596 roku
e) Rękopiśmienny słownik bydgoskiego bernardyna Bartłomieja
Wpływ ruchów reformatorskich i kontreformatorskich na język polski
Innowiercy i katolicy
Wpływ ruchów reformacyjnych i kontrreformacyjnych na język polski w dobie średniopolskiej był nie bez znaczenia, a różnowiercy zostawili po sobie trwały ślad w postaci pism w języku narodowym, z których najważniejsze są:
a) „Catechismus” Jana Seklucjana,
b) „Postylla” i „Apocalypsis” Mikołaja Reja,
c) „O różnicach teraźniejszych…” Grzegorza Pawła z Brzezin,
d) „Katechizm z naukami i pieśniami” Krzysztofa Kraińskiego.
Kościół katolicki nie pozostał bierny i pomimo niechęci wobec korzystania z języka polskiego wytoczył ostre działa w postaci następujących tekstów:
a) „Rozmowy dworzanina z mnichem” Marcina Kromera
b) „Nauka prawego chrześcijanina” Benedykta Herbsta
c) „O jedności Kościoła Bożego” Piotra Skargi
d) „Postylle Katolicznej część wtóra” Jakuba Wujka
O języku polemik politycznych cz.I
Jednym z zadań elit politycznych jest krzewienie wartości poprzez ukazywanie wzorców, dlatego władza, biorąc czynny udział w formowaniu działań, wpływających na rozwój całego państwa, powinna czuć się odpowiedzialna za rodzaj i sposób podejmowanych decyzji, które warunkują społeczne nastroje. Toteż, żeby pozyskać zwolenników, należy postępować wedle ogólnie przyjętego kryterium szacunku wobec drugiego człowieka, uczciwości i bezinteresowności. Continue reading →
O języku polemik politycznych cz.II
Podejmując się próby charakterystyki języka współrozmówców trzeba jednoznacznie wskazać na błędy, jakie pojawiają się w ich wypowiedziach. Budowane zdania są niepoprawne pod względem stylistycznym, składniowym i fonetycznym. Ich autorzy używają wulgaryzmów i innych ekspresywizmów. Zdania są urywane, niekompletne, uwidacznia się ich potoczny charakter. Adamowi Michnikowi zarzucono nawet, jako wybitnemu intelektualiście, że użył gangsterskiego slangu[1], podczas rozmowy prowadzonej z Lwem Rywinem, natomiast główny podejrzany w sprawie afery korupcyjnej użył języka pełnego skrótowości i niedopowiedzeń. Całość można określić jako akt komunikacyjny, w którym wypowiedzi są mozaiką i tylko ci którzy zaznajomili się z tematem będą mogli odpowiedzieć na pytanie, czego dotyczyła rozmowa.
O języku polemik politycznych cz.III
Ponadto w wypowiedziach premiera nie brakuje błędów logicznych i gramatycznych, jak w tej o działaniach podejmowanych przez Zytę Gilowską: Pani premier niech się zajmie, tak powiem państwu tu otwarcie w tym gronie, niech się zajmie sytuacją polskiej służby zdrowia i przestanie niszczyć dalej polskie rolnictwo, niech ona się zajmie służbą zdrowia a nie dalszym niszczeniem polskiego rolnictwa, od tego jesteśmy my! [1] Lapsus słowny, którego przykład zamieściłam powyżej jest jednym z częstych błędów, jakie charakteryzują wypowiedzi byłego wicepremiera. Continue reading →
O języku polemik politycznych cz.IV
Postawa prezentowana przez ludzi władzy nie wpływa korzystnie na zmiany, które pozwolą na wewnętrzny rozwój państwa, sprawia natomiast, że tak, jak pisze Leszek Kazimierz Gilejko: Znakiem tożsamości elit jest brak kultury politycznej.[1] Przedstawiciele rządu cieszą się złą sławą, między innymi dlatego, że nie uznają dialogu i kompromisu, wybierają otwarty konflikt i poszukują skandali, które mają skompromitować przeciwników. Polityczne spory ustępują rzeczowej dyskusji, a język dyplomacji staje się zbrutalizowany. Przestaje mieć znaczenie rozstrzygnięcie jakiegoś sporu, wspólne szukanie rozwiązań. Zadaniem rządzących, jak i opozycji jest ukazywanie różnic pomiędzy jednymi, a drugimi. Prowadzi to do swoistego paradoksu, gdzie państwo nie zostaje reformowane, przez brak podejmowanych działań, ale z niemożności podjęcia logicznego dyskursu. Continue reading →
Pierwsze biblie katolickie i innowiercze
W wyniku reformacji i kontrefomacji zaczęły powstawać rozmaite przekłady Pisma Świętego, stanowiące o sile i potędze poszczególnych grup religijnych.
Biblie katolickie:
- „Biblia Królowej Zofii” (1455) została przetłumaczona z języka czeskiego na polski, w związku z czym występuje w niej wiele wyrazów zaczerpniętych z języka czeskiego tzw. bohem izmów
- „Biblia Szaroszpatacka” ( ) swoją nazwę zawdzięcza miejscowości Szaroszpatak na Węgrzech, gdzie w gimnazjum kalwińskim odnaleziono jej rękopis
- „Biblia Leopolity” lub „Biblia Scharffenbergów” (1561) druga nazwa ma bezpośredni związek z miejscem jej wydrukowania. Naczelnym redaktorem dzieła był Jan Kasprowicz
- „Biblia Jakuba Wujka” (1593) uznawana jest za wybitne dzieło napisane w ojczystym języku, a zarazem jeden z najstarszych zabytków języka polskiego
- „Biblia tysiąclecia” (1969) pierwsza biblia napisana po II wojnie światowej
Biblie innowiercze:
- „Biblia Brzeska (Pinczowska lub Radziwiłowska)” została wydana w Brześciu w 1563 roku. Przez długi czas figurowała na liście ksiąg zakazanych. Władysław, jeden z synów Radziwiła, spalił na stosie niemal wszystkie jej egzemplarze. Pierwsze wydanie biblii ( w przekładzie kalwińskim) jest zatem unikatowym dziełem, także pod względem artystycznym
- „Biblia nieświeska” (1572) napisana m.in. przez Szymona Budnego, który w późniejszym czasie ją przeredagował, by stała się bardziej poręczna i mniej obszerna
- „Biblia gdańska” (1632) stanowi do dzisiaj podstawowy tekst protestantów
Historia języka
Historia nauki o języku bada dynamikę przemian danego języka na przestrzeni dziejów i opisuje jego losy. Dzielimy ją na historię wewnętrzną, analizującą przemiany strukturalne we wszystkich podsystemach (fonologicznym, morfologicznym, składniowym oraz leksykalnym) i historię zewnętrzną, sprawdzającą zmiany kulturowe i społeczne w ciągu trwania danego języka. Continue reading →
Słowniki historyczne języka polskiego
Słowniki historyczne języka polskiego
- Jan Murmeliusz (1526) słownik łacińsko-niemiecki z dołączoną do niego częścią polską
- Jan Murmeliusz (1564) „Lexikon latinum-polonicum”, pierwszy słownik języka polskiego, w którym Murmeliusz tłumaczy łacińskie leksemy na język polski
- Mikołaj Volckmar (1596) słownik łaciński-grecko-polski
- Grzegorz Knapiusz „Tesaurus polono-latino-grecus”, słownik języka polskiego, w którym polskie wyrazy tłumaczone są na język łaciński i grecki
- Michał Abraham Trozt (1764) „Nowy dykcjonarz tj. słownik polsko-francusko-niemiecki”, słownik języka polskiego, w którym tłumaczone są leksemy pochodzenia niemieckieg i francuskiego
- Samuel Bogumił Linde (1807) Warszawa „Słownik języka polskiego” , stanowi pierwszy, samodzielny słownik języka polskiego
- Drukarnia Orgelbranda (1861) Wilno „Słownik języka polskiego”, popularnie nazywany słownikiem wileńskim, zawiera w sobie regionalizmy wileńskie
- Kryński, Karłowicz, Niedźwiedzki (1900 – 1927) „Słownik języka polskiego”, popularnie nazywany słownikiem warszawskim. Jest to pierwsze dzieło wielotomowe
- Michał Artz (1939) „Ilustrowany słownik języka polskiego” , pierwszy ilustrowany słownik języka polskiego
- Witold Doroszewski (1958 – 1969) „Słownik języka polskiego””, składający się z dziesięciu tomów i suplementu
- Mieczysław Szymczak (1970) „Słownik języka polskiego”, składający się z trzech tomów
Słownictwo doby staropolskiej
Doba staropolska (od połowy XII do przełomu XV i XVI wieku)
Słownictwo w dobie staropolskiej stale rosło, a jego ilość wynosiła ponad piętnaście tysięcy wyrazów i nic nie wskazywało na to, że leksemów nie będzie przybywać, gdyż wraz z przyjęciem chrześcijaństwa i wzrostem znaczenia Polski na tle innych państw europejskich zmieniała się mentalność ludzi. Stare przyzwyczajenia odchodziły w niepamięć, a zastępowały je nowe, związane z innym niż dotychczas stylem życia, co powodowało konieczność nazywania nowych przedmiotów i stanów. Continue reading →
Pierwsze drukarnie i drukarze
Drukarnie i drukarze
Ojcem druku był Jan Gutenberg, który wymyślił go w 1450 roku, jako sposób na przełamanie monopolu kupna książek wyłącznie przez przedstawicieli bogatych warstw społecznych. Wynalazek druku miał także przyśpieszyć proces tworzenia duplikatów autorskich dzieł, zamieniając pióro i kałamarz na czcionkę i tusz. W związku z powyższym w niedługim czasie w Europie zaczęły powstawać pierwsze drukarnie zajmujące się powielaniem egzemplarzy różnych książek. Pierwszy krótki tekst został wydrukowany we Wrocławiu u Kacpra Elyana na początku XVI wieku, a pierwsza książka u Floriana Unglera w Krakowie i był to „Raj duszny” Biernata z Lublina z 1513 roku. Właścicielami krakowskich drukarni byli:
a) Jan Haller
b) Hieronim Wietor ( w drukarni wydano Biblię w przekładzie Jakuba Wujka w 1593 roku)
c) Mark i Maciej Szarffenbergowie ( w drukarni wydano tzw. Biblię Leopolity z 1561 roku)
d) Mateusz Siebeneicher
e) Maciej Wierzbięta
Humoreski śląskie cz. I
Literatura ludowa Górnego Śląska dostarcza nam tekstów bogatych w anegdoty, humoreski i kawały. Bery i wice, czyli ludowe żarty, a także podania, bajki i legendy zawierają elementy komizmu, czyli kategorii estetycznej, charakterystycznej dla pewnych konfiguracji zjawisk spotykanych w życiu lub przedstawianych przez sztukę, wywołująca u obserwatora, mogącego być równocześnie uczestnikiem lub sprawcą takich konfiguracji, reakcję w postaci śmiechu i wesołości wykluczającą zarazem silne emocje negatywne, jak np. trwogę, odrazę, rozpacz czy litość[1].
Humoreski śląskie cz.II
Jan Bystroń w dziele pt. Komizm[4] dokonuje charakterystyki poszczególnych typów komizmu, wyróżniając: sytuacyjny, charakterów i językowy. Pierwszy polega na bawieniu odbiorcy spiętrzeniem niefortunnych i niezwykłych wypadków, drugi sprowadza się do kreowania bohaterów za pomocą uwypuklenia pewnych cech charakteru, ostatni wyraża się przez użycie określonych środków lingwistycznych, wywołujących u odbiorcy wesołość. Continue reading →
Humoreski śląskie cz.III
W obrębie pieśni sytuuje się również twórczość zbójnicka, której komizm ujawnia się za pomocą rubasznego języka, np.:
„Nie ma nad Proćpaka tęższego chłopaka
On kiedy pon jaki mo kabot złocisty
Cyrwone chodaki, pas rzymienisty cysty
Za pasym toporek i dukatów worek
Nie dba na dworaka, ani na wojaka
Choć trefi na zucha, zginie kieby mucha
Choć tysiąc górali, on się im wyśliźnie
Jak toporkiem piźnie, z rudnicy wypali
Uciekoj kto może, bo zginies nieboze.”
„Pójdźmy chłopcy kraść i zbijać
Bo ni momy za co pijać
Ej, bo sie zapocyno
Ej, bo sie zapocyno
Bucyna ozwijać”
„Tajcuj ze se tajcuj
Kacmarecko tłusto
a bydzie za niedługo
stajenecka pusto” [13] Continue reading →
Humoreski śląskie cz. IV
Śląskie dowcipy, jak każdy typ dowcipu ludowego, mają charakter rubaszny, a czynnikiem powodującym ich odbiór jako bardziej grubiańskich jest odczucie samej gwary jako bardziej grubiańskiej. Natomiast brak w nim wulgarności i drastycznej obsceniczności, która niejednokrotnie znamionuje humor ogólnopolski. Continue reading →
Humoreski śląskie cz. V
W dziele pt. O targach, jarmarkach, odpustach, kiermaszach i pielgrzymkach, autorka informuje czytelników, że humor towarzyszył Ślązakom w czasie wolnym od pracy, który chętnie spędzali w towarzystwie przyjaciół. Mężczyźni udawali się do karczmy, a kobiety do magla bądź do piekarni, aby wymienić się najnowszymi plotkami. Życie ludności umilały także orkiestry podwórkowe, stanowiące element śląskiej kultury i tradycji, bawiące innych skocznymi melodiami i frywolnymi piosenkami. Jarmarki, targi i festyny stały się kolejną oazą rozrywki, gdzie spotykały się rodziny i sąsiedzi, aby odpocząć od codzienności. Przekupki pozwalały rozweselić się przybyłym, zachęcając ich, w humorystyczny sposób, do zakupu określonych produktów, takimi słowami: Baby, ino do mie po te ogóreczki, jak laleczki lub Babka bolą zęby, to dajcie jej kuramin do gęby, po tym już spokój mocie, bo babka pochowocie[20]. Continue reading →
Zmiany językowe w dobie średniopolskiej
Doba średniopolska (od przełomu XV i XVI do połowy XVIII wieku)
W dobie średniopolskiej na rozwój języka polskiego wpłynęło wiele czynników, które należy opisać, by zrozumieć mechanizmy zmian w obrębie leksyki, fleksji i słowotwórstwa ojczystego języka. Jednym z ważniejszych stał się rozkwit i polonizacja miast na przełomie XV i XVI wieku. W celach minimalizowania obcych wpływów w 1536 roku przeniesiono kazania z kościoła św. Barbary do kościoła Mariackiego, by odczytywane były po polsku, a nie jak dotąd po niemiecku. Kolejnym elementem życia społecznego, wywierającym przemożny wpływ na rozkwit języka stał się program wszechstronnej naprawy państwa, inaczej nazywany „egzekucją praw i dóbr”, sformułowany przez warstwę szlachecką, która chciała, aby w państwie przestrzegano ustalonych praw. Liczne pisma i broszury, a także przemówienia stały się przykładem użycia nowego gatunku literackiego, jakim była polemika polityczno-społeczna. Stanisław Orzechowski ze swoją Rozmową albo dyjalogiem około egzekucyjnej Polskiej Korony czy Jan Dymitr Solikowski z dziełem pt. Ziemianin albo rozmowa ojca z synem o sprawie polskiej przyczynili się do spopularyzowania kwiecistego stylu i sztuki przemawiania w języku polskim. Sympatycy i zwolennicy rewolucyjnych haseł wysuwali postulaty dbałości o rodzimą spuściznę, co zaowocowało opublikowaniem zbioru uchwał sejmu krakowskiego z 1543 roku w języku ojczystym.
Reformacja i kontreformacja a literatura
Innowiercy i katolicy
Wpływ ruchów reformacyjnych i kontrreformacyjnych na język polski w dobie średniopolskiej był nie bez znaczenia, a różnowiercy zostawili po sobie trwały ślad w postaci pism w języku narodowym, z których najważniejsze są:
a) „Catechismus” Jana Seklucjana,
b) „Postylla” i „Apocalypsis” Mikołaja Reja,
c) „O różnicach teraźniejszych…” Grzegorza Pawła z Brzezin,
d) „Katechizm z naukami i pieśniami” Krzysztofa Kraińskiego.
Kościół katolicki nie pozostał bierny i pomimo niechęci wobec korzystania z języka polskiego wytoczył ostre działa w postaci następujących tekstów:
a) „Rozmowy dworzanina z mnichem” Marcina Kromera
b) „Nauka prawego chrześcijanina” Benedykta Herbsta
c) „O jedności Kościoła Bożego” Piotra Skargi
d) „Postylle Katolicznej część wtóra” Jakuba Wujka
Zapożyczenia w dobie staropolskiej
Język czeski
Znajomość języka czeskiego w elitarnych kręgach stała się symbolem wykształcenia i kultury osobistej, co zaowocowało przenikaniem do polszczyzny wielu wyrazów obcego pochodzenia. Moda językowa związana z czeszczyzną okazała się krótkotrwała, w związku z czym do dzisiaj przetrwało tylko kilka wyrazów z okresu między XV a XVI wiekiem, a wśród nich są, takie leksemy jak: duchowieństwo, nabożeństwo, sprawiedliwość czy zwolennik. Continue reading →
Słownictwo w dobie staropolskiej
Zmiany w słownictwie doby średniopolskiej
W dobie staropolskiej przybyło około piętnastu tysięcy nowych wyrazów, czyli trzykrotnie mniej niż w dobie średniopolskiej, gdzie było ich już pięćdziesiąt tysięcy. Słownictwo kurczyło się i rozrastało, gdyż pewne leksemy wychodziły z użycia, zmieniały znaczenie lub pojawiały się nowe, które zastępowały archaiczne słowa. Continue reading →
Prezentacja multimedialna – O języku polityków
Poniżej załączam prezentację multimedialną, poświęconą językowi polityki. Znajdziecie w niej, m.in. rodzaje środków językowych, używanych przez polityków oraz rodzaje wpływu języka na kształtowanie postaw społecznych.
Renesansowa ortografia (1514)
Ortografia
W miarę rozwoju i przeobrażeń w sferze języka zaczęły pojawiać się głosy o ujednoliceniu zapisu tekstów poprzez korzystanie z tych samych znaków na określenie poszczególnych wyrazów. Zbiór reguł ortograficznych pojawił się po raz pierwszy w słowniku wydanym w 1514 roku u Floriana Unglera. „Ortographia seu modus recte scribendi et legendi Polonicum idioma” zawierało wiele nowoczesnych rozwiązań, które miały umożliwić przyszłemu czytelnikowi rozszyfrowanie tekstów. Stanisław Zaborowski głosił, między innymi postulat o wprowadzeniu znaków diakrytycznych, a sporo jego pomysłów znajduje odzwierciedlenie we współczesnej polszczyźnie.
„Krótka nauka czytania i pisania” Jana Seklucjana nie pozostawiła prawie żadnych śladów w języku polskim, podobnie jak „Ortografia polska” dołączona do „Katechizmu” autorstwa Suklecjana. Zmiany w zakresie pisowni przedstawione przez twórców w ich dziełach zamieszczam poniżej:
a) Litera j miała być zastępowana i lub y
b) Miękkość oznaczana przez poziomą kreskę i dodanie litery y
c) Samogłoska pochylona miała być odróżniana od jasnej za pomocą ukośnej kreski
d) Nagłosowa litera u miała zostać zastąpiona przez v
e) Litera x miała być używana zamiast połączeń ks i kś
„Nowy karakter polski” Jana Januszowskiego został wydany w 1594 roku i zawierał pomysły Jana Kochanowskiego i Łukasza Górnickiego. Kochanowski chciał, aby nie używano znaków diakrytycznych tam, gdzie wymowa jest oczywista, a Łukasz Górnicki postulował zamianę litery ł na podwójne l.
Pisownia zaproponowana przez Murzynowskiego i Seklucjana obowiązywała do końca XVIII wieku.
Język prasłowiański
Język prasłowiański
Językiem prasłowiańskim posługiwały się ludy zamieszkujące tereny pomiędzy Odrą a Bugiem oraz Bałtykiem i Karpatami. W wyniku ekspansji plemion w stronę Dniepru i Desny grupa prasłowiańska rozpadła się na grupy: wschodniosłowiańską, zachodniosłowiańską i południowosłowiańską, w obrębie których wykształciły się osobne języki:
Continue reading →
Język praindoeuropejski
Język praindoeuropejski – językiem wielu narodów
Na przełomie czwartego i piątego tysiąclecia przed naszą erą na obszarze Europy Środkowej i Azji żyły społeczności posługujące się językiem nigdzie niespisanym, a odtworzonym na podstawie zależności, jakie zachodziły pomiędzy językami różnych narodowości. Język praindoeuropejski, bo tak nazywa się jeden z najstarszych języków świata rozpadł się w wyniku wędrówki ludów ( czwarte tysiąclecie p.n.e.) i z niego powstały następujące dialekty, z których powstały osobne języki: Continue reading →
norma językowa a uzus
NORMA JĘZYKOWA – zbiór reguł dotyczących używania środków językowych, ustalonych przez językoznawców i uznawanych przez społeczność za obowiązujące (tzw. norma skodyfikowana). Norma zwyczajowa, występująca w literaturze z zakresu kultury języka rozumiana jest natomiast jako ogół środków językowych i sposobów komunikacyjnych, uznawanych przez społeczeństwo za poprawne.
Kodyfikacja, czyli tzw. normalizacja to odzwierciedlenie normy za pomocą słowników i wszelkich gramatyk. Kodyfikacja nie jest zmienna, bowiem zapisuje stan normy w czasie, w którym stworzono słownik lub podręcznik.
Uzus, czyli tzw. norma zwyczajowa to stan, w którym funkcjonuje język. Uzus jest pojęciem szerszym wobec normy językowej, ponieważ zawiera zbiór elementów językowych, którymi posługują się określone środowiska, uwzględniając przy tym różne typy tekstów.
Błąd językowy wiąże się z wyborem nieodpowiedniego elementu systemowego, gramatycznego lub stylistycznego.