Nie ulega wątpliwości, że największy wpływ na przyrost słownictwa doby średniopolskiej miały zapożyczenia, które przedostawały się do polszczyzny w wyniku ożywienia stosunków gospodarczych, kulturalnych oraz naukowych pomiędzy Polską, a pozostałymi krajami Europy Środkowej.

Język czeski

Znajomość języka czeskiego w elitarnych kręgach stała się symbolem wykształcenia i kultury osobistej, co zaowocowało przenikaniem do polszczyzny wielu wyrazów obcego pochodzenia. Moda językowa związana z czeszczyzną okazała się krótkotrwała, w związku z czym do dzisiaj przetrwało tylko kilka wyrazów z okresu między XV a XVI wiekiem, a wśród nich są, takie leksemy jak: duchowieństwo, nabożeństwo, sprawiedliwość czy zwolennik.

Język niemiecki

Continue reading →

Nauka w dobie średniopolskiej

Teksty naukowe pozostawały pod wpływem łaciny, dlatego najważniejsze dzieła tego okresu, czyli „De revolutionibus orbium coelestium” Mikołaja Kopernika i „De republica emendanda” Andrzeja Frycza Modrzewskiego nie były napisane po polsku, pomimo że ich twórcami byli nasi rodacy. Pierwsi autorzy występujący przeciwko hegemonii łaciny to Marcin Bielski i Maciej Stryjkowski, którzy opracowane przez siebie kroniki wydali w języku narodowym. W zakresie prawa to Bartłomiej Groicki ( „Porządek sądów i spraw miejskich prawa magdeburskiego”) i Paweł Kuszewicz ( „Dzieje w koronie polskiej”) stali się propagatorami języka ojczystego. W dziedzinie geometrii byli to Stanisław Grzepski i Stanisław Solski, a w dziedzinie myśli społecznej Andrzej Frycz Modrzewski. „O ziołach i mocy ich” zostało napisane przez Stefana Falimierza, wpisując się w nurt dbałości o język ojczysty ze strony przyrodników, a wśród nich byli także Marcin Siennik i Marcin z Urzędowa. W obronie języka polskiego wystąpiło również wielu innych uczonych zajmujących się, np. myślistwem, architekturą czy techniką wojskową.

Na początku XVI wieku rozwija się szkolnictwo, a język polski staje się pomocniczym językiem dla wykładowej łaciny, w związku z czym powstają liczne opracowania poświęcone polszczyźnie, a najważniejsze z nich to:

a)      Leksykon łacińsko-polski Jana Mączyńskiego z 1564 roku

b)      „Polonicae grammatices institutio” Piotra Statoriusa-Strojeńskiego z 1568 roku

c)      „Thesaurus Polono-Latino-Greacus” Grzegorza Knapiusza z lat 1621-1632

d)     „Dictionarium trilingue” Mikołaja Volckmara z 1596 roku

e)      Rękopiśmienny słownik bydgoskiego bernardyna Bartłomieja

Innowiercy i katolicy

Wpływ ruchów reformacyjnych i kontrreformacyjnych na język polski w dobie średniopolskiej był nie bez znaczenia, a różnowiercy zostawili po sobie trwały ślad w postaci pism w języku narodowym, z których najważniejsze są:

a)      „Catechismus” Jana Seklucjana,

b)      „Postylla” i „Apocalypsis” Mikołaja Reja,

c)      „O różnicach teraźniejszych…” Grzegorza Pawła z Brzezin,

d)     „Katechizm z naukami i pieśniami” Krzysztofa Kraińskiego.

Kościół katolicki nie pozostał bierny i pomimo niechęci wobec korzystania z języka polskiego wytoczył ostre działa w postaci następujących tekstów:

a)      „Rozmowy dworzanina z mnichem” Marcina Kromera

b)      „Nauka prawego chrześcijanina” Benedykta Herbsta

c)      „O jedności Kościoła Bożego” Piotra Skargi

d)     „Postylle Katolicznej część wtóra” Jakuba Wujka

Jednym z zadań elit politycznych jest krzewienie wartości poprzez ukazywanie wzorców, dlatego władza, biorąc czynny udział w formowaniu działań, wpływających na rozwój całego państwa, powinna czuć się odpowiedzialna za rodzaj i sposób podejmowanych decyzji, które warunkują społeczne nastroje. Toteż, żeby pozyskać zwolenników, należy postępować wedle ogólnie przyjętego kryterium szacunku wobec drugiego człowieka, uczciwości i bezinteresowności. Continue reading →

Podejmując się próby charakterystyki języka współrozmówców trzeba jednoznacznie wskazać na błędy, jakie pojawiają się w ich wypowiedziach. Budowane zdania są niepoprawne pod względem stylistycznym, składniowym i fonetycznym. Ich autorzy używają wulgaryzmów i innych ekspresywizmów. Zdania są urywane, niekompletne, uwidacznia się ich potoczny charakter. Adamowi Michnikowi zarzucono nawet, jako wybitnemu intelektualiście, że użył gangsterskiego slangu[1], podczas rozmowy prowadzonej z Lwem Rywinem, natomiast główny podejrzany w sprawie afery korupcyjnej użył języka pełnego skrótowości i niedopowiedzeń. Całość można określić jako akt komunikacyjny, w którym wypowiedzi są mozaiką i tylko ci którzy zaznajomili się z tematem będą mogli odpowiedzieć na pytanie, czego dotyczyła rozmowa.

Continue reading →

Ponadto w wypowiedziach premiera nie brakuje błędów logicznych i gramatycznych, jak w tej o działaniach podejmowanych przez Zytę Gilowską: Pani premier niech się zajmie, tak powiem państwu tu otwarcie w tym gronie, niech się zajmie sytuacją polskiej służby zdrowia i przestanie niszczyć dalej polskie rolnictwo, niech ona się zajmie służbą zdrowia a nie dalszym niszczeniem polskiego rolnictwa, od tego jesteśmy my! [1] Lapsus słowny, którego przykład zamieściłam powyżej jest jednym z częstych błędów, jakie charakteryzują wypowiedzi byłego wicepremiera. Continue reading →

Postawa prezentowana przez ludzi władzy nie wpływa korzystnie na zmiany, które pozwolą na wewnętrzny rozwój państwa, sprawia natomiast, że tak, jak pisze Leszek Kazimierz Gilejko: Znakiem tożsamości elit jest brak kultury politycznej.[1] Przedstawiciele rządu cieszą się złą sławą, między innymi dlatego, że nie uznają dialogu i kompromisu, wybierają otwarty konflikt i poszukują skandali, które mają skompromitować przeciwników. Polityczne spory ustępują rzeczowej dyskusji, a język dyplomacji staje się zbrutalizowany. Przestaje mieć znaczenie rozstrzygnięcie jakiegoś sporu, wspólne szukanie rozwiązań. Zadaniem rządzących, jak i opozycji jest ukazywanie różnic pomiędzy jednymi, a drugimi. Prowadzi to do swoistego paradoksu, gdzie państwo nie zostaje reformowane, przez brak podejmowanych działań, ale z niemożności podjęcia logicznego dyskursu. Continue reading →

W wyniku reformacji i kontrefomacji zaczęły powstawać rozmaite przekłady Pisma Świętego, stanowiące o sile i potędze poszczególnych grup religijnych.

Biblie katolickie:

1. „Biblia Królowej Zofii” (1455) została przetłumaczona z języka czeskiego na polski, w związku z czym występuje w niej wiele wyrazów zaczerpniętych z języka czeskiego tzw.  bohem izmów
2. „Biblia Szaroszpatacka” (      ) swoją nazwę zawdzięcza miejscowości Szaroszpatak na Węgrzech, gdzie w gimnazjum kalwińskim odnaleziono jej rękopis
3. „Biblia Leopolity” lub „Biblia Scharffenbergów” (1561) druga nazwa ma bezpośredni związek z miejscem jej wydrukowania. Naczelnym redaktorem dzieła był Jan Kasprowicz
4. „Biblia Jakuba Wujka” (1593) uznawana jest za wybitne dzieło napisane w ojczystym języku, a zarazem jeden z najstarszych zabytków języka polskiego
5. „Biblia tysiąclecia” (1969) pierwsza biblia napisana po II wojnie światowej

Biblie innowiercze:

1. „Biblia Brzeska (Pinczowska lub Radziwiłowska)” została wydana w Brześciu w 1563 roku. Przez długi czas figurowała na liście ksiąg zakazanych. Władysław, jeden z synów Radziwiła, spalił na stosie niemal wszystkie jej egzemplarze. Pierwsze wydanie biblii ( w przekładzie kalwińskim) jest zatem unikatowym dziełem, także pod względem artystycznym
2. „Biblia nieświeska” (1572) napisana m.in. przez Szymona Budnego, który w późniejszym czasie ją przeredagował, by stała się bardziej poręczna i mniej obszerna
3. „Biblia gdańska” (1632) stanowi do dzisiaj podstawowy tekst protestantów

Historia nauki o języku bada dynamikę przemian danego języka na przestrzeni dziejów i opisuje jego losy. Dzielimy ją na historię wewnętrzną, analizującą przemiany strukturalne we wszystkich podsystemach (fonologicznym, morfologicznym, składniowym oraz leksykalnym) i historię zewnętrzną, sprawdzającą zmiany kulturowe i społeczne w ciągu trwania danego języka. Continue reading →

Słowniki historyczne języka polskiego

1. Jan Murmeliusz (1526) słownik łacińsko-niemiecki z dołączoną do niego częścią polską
2. Jan Murmeliusz (1564) „Lexikon latinum-polonicum”, pierwszy słownik języka polskiego, w którym Murmeliusz tłumaczy łacińskie leksemy na język polski
3. Mikołaj Volckmar (1596) słownik łaciński-grecko-polski
4. Grzegorz Knapiusz „Tesaurus polono-latino-grecus”, słownik języka polskiego, w którym polskie wyrazy tłumaczone są na język łaciński i grecki
5. Michał Abraham Trozt (1764) „Nowy dykcjonarz tj. słownik polsko-francusko-niemiecki”, słownik języka polskiego, w którym tłumaczone są leksemy pochodzenia niemieckieg i francuskiego
6. Samuel Bogumił Linde (1807) Warszawa „Słownik języka polskiego” , stanowi pierwszy, samodzielny słownik języka polskiego
7. Drukarnia Orgelbranda (1861) Wilno „Słownik języka polskiego”, popularnie nazywany słownikiem wileńskim, zawiera w sobie regionalizmy wileńskie
8. Kryński, Karłowicz, Niedźwiedzki (1900 – 1927) „Słownik języka polskiego”, popularnie nazywany słownikiem warszawskim. Jest to pierwsze dzieło wielotomowe
9. Michał Artz  (1939) „Ilustrowany słownik języka polskiego” , pierwszy ilustrowany słownik języka polskiego
10. Witold Doroszewski (1958 – 1969) „Słownik języka polskiego””, składający się z dziesięciu tomów i suplementu
11. Mieczysław Szymczak (1970) „Słownik języka polskiego”, składający się z trzech tomów

Doba staropolska (od połowy XII do przełomu XV i XVI wieku)

Słownictwo w dobie staropolskiej stale rosło, a jego ilość wynosiła ponad piętnaście tysięcy wyrazów i nic nie wskazywało na to, że leksemów nie będzie przybywać, gdyż wraz z przyjęciem chrześcijaństwa i wzrostem znaczenia Polski na tle innych państw europejskich zmieniała się mentalność ludzi. Stare przyzwyczajenia odchodziły w niepamięć, a zastępowały je nowe, związane z innym niż dotychczas stylem życia, co powodowało konieczność nazywania nowych przedmiotów i stanów. Continue reading →

Drukarnie i drukarze

Ojcem druku był Jan Gutenberg, który wymyślił go w 1450 roku, jako sposób na przełamanie monopolu kupna książek wyłącznie przez przedstawicieli bogatych warstw społecznych. Wynalazek druku miał także przyśpieszyć proces tworzenia duplikatów autorskich dzieł, zamieniając pióro i kałamarz na czcionkę i tusz. W związku z powyższym w niedługim czasie w Europie zaczęły powstawać pierwsze drukarnie zajmujące się powielaniem egzemplarzy różnych książek. Pierwszy krótki tekst został wydrukowany we Wrocławiu u Kacpra Elyana na początku XVI wieku, a pierwsza książka u Floriana Unglera w Krakowie i był to „Raj duszny” Biernata z Lublina z 1513 roku. Właścicielami krakowskich drukarni byli:

a)      Jan Haller

b)      Hieronim Wietor ( w drukarni wydano Biblię w przekładzie Jakuba Wujka w 1593 roku)

c)      Mark i Maciej Szarffenbergowie ( w drukarni wydano tzw. Biblię Leopolity z 1561 roku)

d)     Mateusz Siebeneicher

e)      Maciej Wierzbięta

Bulla gnieźnieńska

Continue reading →

Literatura ludowa Górnego Śląska dostarcza nam tekstów bogatych w anegdoty, humoreski i kawały. Bery i wice, czyli ludowe żarty, a także podania, bajki i legendy zawierają elementy komizmu, czyli kategorii estetycznej, charakterystycznej dla pewnych konfiguracji zjawisk spotykanych w życiu lub przedstawianych przez sztukę, wywołująca u obserwatora, mogącego być równocześnie uczestnikiem lub sprawcą takich konfiguracji, reakcję w postaci śmiechu i wesołości wykluczającą zarazem silne emocje negatywne, jak np. trwogę, odrazę, rozpacz czy litość[1].

Continue reading →

Jan Bystroń w dziele pt. Komizm[4] dokonuje charakterystyki poszczególnych typów komizmu, wyróżniając: sytuacyjny, charakterów i językowy. Pierwszy polega na bawieniu odbiorcy spiętrzeniem niefortunnych i niezwykłych wypadków, drugi sprowadza się do kreowania bohaterów za pomocą uwypuklenia pewnych cech charakteru, ostatni wyraża się przez użycie określonych środków lingwistycznych, wywołujących u odbiorcy wesołość. Continue reading →

W obrębie pieśni sytuuje się również twórczość zbójnicka, której komizm ujawnia się za pomocą rubasznego języka, np.:

„Nie ma nad Proćpaka tęższego chłopaka

On kiedy pon jaki mo kabot złocisty

Cyrwone chodaki, pas rzymienisty cysty

Za pasym toporek i dukatów worek

Nie dba na dworaka, ani na wojaka

Choć trefi na zucha, zginie kieby mucha

Choć tysiąc górali, on się im wyśliźnie

Jak toporkiem piźnie, z rudnicy wypali

Uciekoj kto może, bo zginies nieboze.”

„Pójdźmy chłopcy kraść i zbijać

Bo ni momy za co pijać

Ej, bo sie zapocyno

Ej, bo sie zapocyno

Bucyna ozwijać”

„Tajcuj ze se tajcuj

Kacmarecko tłusto

a bydzie za niedługo

stajenecka pusto” [13] Continue reading →

Śląskie dowcipy, jak każdy typ dowcipu ludowego, mają charakter rubaszny, a czynnikiem powodującym ich odbiór jako bardziej grubiańskich jest odczucie samej gwary jako bardziej grubiańskiej. Natomiast brak w nim wulgarności i drastycznej obsceniczności, która niejednokrotnie znamionuje humor ogólnopolski. Continue reading →

W dziele pt. O targach, jarmarkach, odpustach, kiermaszach i pielgrzymkach, autorka informuje czytelników, że humor towarzyszył Ślązakom w czasie wolnym od pracy, który chętnie spędzali w towarzystwie przyjaciół. Mężczyźni udawali się do karczmy, a kobiety do magla bądź do piekarni, aby wymienić się najnowszymi plotkami. Życie ludności umilały także orkiestry podwórkowe, stanowiące element śląskiej kultury i tradycji, bawiące innych skocznymi melodiami i frywolnymi piosenkami. Jarmarki, targi i festyny stały się kolejną oazą rozrywki, gdzie spotykały się rodziny i sąsiedzi, aby odpocząć od codzienności. Przekupki pozwalały rozweselić się przybyłym, zachęcając ich, w humorystyczny sposób, do zakupu określonych produktów, takimi słowami: Baby, ino do mie po te ogóreczki, jak laleczki lub Babka bolą zęby, to dajcie jej kuramin do gęby, po tym już spokój mocie, bo babka pochowocie[20]. Continue reading →

Doba średniopolska (od przełomu XV i XVI do połowy XVIII wieku)

W dobie średniopolskiej na rozwój języka polskiego wpłynęło wiele czynników, które należy opisać, by zrozumieć mechanizmy zmian w obrębie leksyki, fleksji i słowotwórstwa ojczystego języka. Jednym z ważniejszych stał się rozkwit i polonizacja miast na przełomie XV i XVI wieku. W celach minimalizowania obcych wpływów w 1536 roku przeniesiono kazania z kościoła św. Barbary do kościoła Mariackiego, by odczytywane były po polsku, a nie jak dotąd po niemiecku. Kolejnym elementem życia społecznego, wywierającym przemożny wpływ na rozkwit języka stał się program wszechstronnej naprawy państwa, inaczej nazywany „egzekucją praw i dóbr”, sformułowany przez warstwę szlachecką, która chciała, aby w państwie przestrzegano ustalonych praw. Liczne pisma i broszury, a także przemówienia stały się przykładem użycia nowego gatunku literackiego, jakim była polemika polityczno-społeczna. Stanisław Orzechowski ze swoją Rozmową albo dyjalogiem około egzekucyjnej Polskiej Korony czy Jan Dymitr Solikowski z dziełem pt. Ziemianin albo rozmowa ojca z synem o sprawie polskiej przyczynili się do spopularyzowania kwiecistego stylu i sztuki przemawiania w języku polskim. Sympatycy i zwolennicy rewolucyjnych haseł wysuwali postulaty dbałości o rodzimą spuściznę, co zaowocowało opublikowaniem zbioru uchwał sejmu krakowskiego z 1543 roku w języku ojczystym.

Innowiercy i katolicy

Wpływ ruchów reformacyjnych i kontrreformacyjnych na język polski w dobie średniopolskiej był nie bez znaczenia, a różnowiercy zostawili po sobie trwały ślad w postaci pism w języku narodowym, z których najważniejsze są:

a)      „Catechismus” Jana Seklucjana,

b)      „Postylla” i „Apocalypsis” Mikołaja Reja,

c)      „O różnicach teraźniejszych…” Grzegorza Pawła z Brzezin,

d)     „Katechizm z naukami i pieśniami” Krzysztofa Kraińskiego.

Kościół katolicki nie pozostał bierny i pomimo niechęci wobec korzystania z języka polskiego wytoczył ostre działa w postaci następujących tekstów:

a)      „Rozmowy dworzanina z mnichem” Marcina Kromera

b)      „Nauka prawego chrześcijanina” Benedykta Herbsta

c)      „O jedności Kościoła Bożego” Piotra Skargi

d)     „Postylle Katolicznej część wtóra” Jakuba Wujka

Język czeski

Znajomość języka czeskiego w elitarnych kręgach stała się symbolem wykształcenia i kultury osobistej, co zaowocowało przenikaniem do polszczyzny wielu wyrazów obcego pochodzenia. Moda językowa związana z czeszczyzną okazała się krótkotrwała, w związku z czym do dzisiaj przetrwało tylko kilka wyrazów z okresu między XV a XVI wiekiem, a wśród nich są, takie leksemy jak: duchowieństwo, nabożeństwo, sprawiedliwość czy zwolennik. Continue reading →

Zmiany w słownictwie doby średniopolskiej

W dobie staropolskiej przybyło około piętnastu tysięcy nowych wyrazów, czyli trzykrotnie mniej niż w dobie średniopolskiej, gdzie było ich już pięćdziesiąt tysięcy. Słownictwo kurczyło się i rozrastało, gdyż pewne leksemy wychodziły z użycia, zmieniały znaczenie lub pojawiały się nowe, które zastępowały archaiczne słowa. Continue reading →

Poniżej załączam prezentację multimedialną, poświęconą językowi polityki. Znajdziecie w niej, m.in. rodzaje środków językowych, używanych przez polityków oraz rodzaje wpływu języka na kształtowanie postaw społecznych.

język polityki – prezentacja (ppt)

Ortografia

W miarę rozwoju i przeobrażeń w sferze języka zaczęły pojawiać się głosy o ujednoliceniu zapisu tekstów poprzez korzystanie z tych samych znaków na określenie poszczególnych wyrazów. Zbiór reguł ortograficznych pojawił się po raz pierwszy w słowniku wydanym w 1514 roku u Floriana Unglera. „Ortographia seu modus recte scribendi et legendi Polonicum idioma” zawierało wiele nowoczesnych rozwiązań, które miały umożliwić przyszłemu czytelnikowi rozszyfrowanie tekstów. Stanisław Zaborowski głosił, między innymi postulat o wprowadzeniu znaków diakrytycznych, a sporo jego pomysłów znajduje odzwierciedlenie we współczesnej polszczyźnie.

„Krótka nauka czytania i pisania” Jana Seklucjana nie pozostawiła prawie żadnych śladów w języku polskim, podobnie jak „Ortografia polska” dołączona do „Katechizmu” autorstwa Suklecjana. Zmiany w zakresie pisowni przedstawione przez twórców w ich dziełach zamieszczam poniżej:

a)      Litera j miała być zastępowana i lub y

b)      Miękkość oznaczana przez poziomą kreskę i dodanie litery y

c)      Samogłoska pochylona miała być odróżniana od jasnej za pomocą ukośnej kreski

d)      Nagłosowa litera u miała zostać zastąpiona przez v

e)      Litera x miała być używana zamiast połączeń ks i kś

„Nowy karakter polski” Jana Januszowskiego został wydany w 1594 roku i zawierał pomysły Jana Kochanowskiego i Łukasza Górnickiego. Kochanowski chciał, aby nie używano znaków diakrytycznych tam, gdzie wymowa jest oczywista, a Łukasz Górnicki postulował zamianę litery ł na podwójne l.

Pisownia zaproponowana przez Murzynowskiego i Seklucjana obowiązywała do końca XVIII wieku.

Język prasłowiański

Językiem prasłowiańskim posługiwały się ludy zamieszkujące tereny pomiędzy Odrą a Bugiem oraz Bałtykiem i Karpatami. W wyniku ekspansji plemion w stronę Dniepru i Desny grupa prasłowiańska rozpadła się na grupy: wschodniosłowiańską, zachodniosłowiańską i południowosłowiańską, w obrębie których wykształciły się osobne języki:
Continue reading →

Język praindoeuropejski – językiem wielu narodów

Na przełomie czwartego i piątego tysiąclecia przed naszą erą na obszarze Europy Środkowej i Azji żyły społeczności posługujące się językiem nigdzie niespisanym, a odtworzonym na podstawie zależności, jakie zachodziły pomiędzy językami różnych narodowości. Język praindoeuropejski, bo tak nazywa się jeden z najstarszych języków świata rozpadł się w wyniku wędrówki ludów ( czwarte tysiąclecie p.n.e.) i z niego powstały następujące dialekty, z których powstały osobne języki: Continue reading →

NORMA JĘZYKOWA – zbiór reguł dotyczących używania środków językowych, ustalonych przez językoznawców i uznawanych przez społeczność za obowiązujące (tzw. norma skodyfikowana). Norma zwyczajowa, występująca w literaturze z zakresu kultury języka rozumiana jest natomiast jako ogół środków językowych i sposobów komunikacyjnych, uznawanych przez społeczeństwo za poprawne.

Kodyfikacja, czyli tzw. normalizacja to odzwierciedlenie normy za pomocą słowników i wszelkich gramatyk. Kodyfikacja nie jest zmienna, bowiem zapisuje stan normy w czasie, w którym stworzono słownik lub podręcznik.

Uzus, czyli tzw. norma zwyczajowa to stan, w którym funkcjonuje język. Uzus jest pojęciem szerszym wobec normy językowej, ponieważ zawiera zbiór elementów językowych, którymi posługują się określone środowiska, uwzględniając przy tym różne typy tekstów.

Błąd językowy wiąże się z wyborem nieodpowiedniego elementu systemowego, gramatycznego lub stylistycznego.