Najstarsze zabytki języka polskiego

Bulla gnieźnieńska

Dokument, który został spisany 7 lipca 1136 w Pizie. Na mocy tegoż Stolica Apostolska wzięła pod opiekę uposażenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Powstał na wyraźną prośbę arcybiskupa Jakuba, a został podpisany przez papieża Innocentego II niewiedzącego nic na temat zawartości owych dóbr. W bulli gnieźnieńskiej wymienionych jest około 410 nazw miejscowych i osobowych, stanowiąc najstarsze źródło informacji na temat języka ówczesnych, a w tym jego warstwy fonetycznej i słowotwórczej. Obecnie znajduje się w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie i otwiera w dziejach polszczyzny, jako „złota bulla języka polskiego” epokę piśmienną.

Bulla wrocławska   

Powstała w kilkanaście lat po swojej poprzedniczce w 1155 roku i zawiera około osiemdziesięciu nazw osobowych i miejscowych Śląska.

Przywilej trzebnicki  

 

To kolejny dokument, w którym odnajdziemy ślady dawnej polszczyzny. Szacuje się, że około 230 nazw osobowych znajduje się w Przywileju wydanym przez księcia Henryka Brodatego w 1204 roku.

Księga henrykowska   

 

Autorem księgi jest ojciec Piotr, historyczny opat klasztoru Cystersów w Henrykowie leżącym nieopodal Wrocławia. Dokument został spisany w 1270 roku i zawierał informacje na temat darowizn i uposażenia stanowiących majątek braci klasztornych. W związku z powyższym znajdziemy tu około 120 nazw miejscowych i najstarsze zdanie zapisane po polsku, które brzmi: „Daj ać ja pobruszę, a ty poczywaj”, co znaczy we współczesnym rozumieniu << Daj niech ja pomielę (na żarnach), a ty odpocznij>>

Bogurodzica   

 

To najprawdopodobniej najstarszy tekst, który w całości został spisany naszym ojczystym językiem. Czas jej powstania do dziś budzi wiele kontrowersji i sięga wieków od X do XIV. Najstarszy, odnaleziony odpis pieśni to piętnastowieczny rękopis, ale pojawiające się w tekście archaizmy wskazują, że musiał on powstać znacznie wcześniej, a są to między innymi: Bogurodzica, dziela i Bożyc.                              

Kazania świętokrzyskie 

 

Kazania są najstarszym prozaicznym tekstem, który przez przypadek został odnaleziony w Cesarskiej Bibliotece Publicznej w Petersburgu. Dokonał tego sam Aleksander Brückner, znany etymolog, który w łacińskim kodeksie zobaczył oryginalne pergaminowe paski użyte do oprawy tegoż dzieła. Zaskoczony odkryciem połączył kawałki tekstu i ujrzał między nimi zależność, co spowodowało chęć rozwikłania zagadki. Okazało się, że na kawałkach pergaminu został zapisany tekst pochodzący z połowy XIV wieku i przeznaczony dla wykształconych czytelników.              

 

Psałterz floriański

 

Zabytek powstały na przełomie XIV i XV wieku, a odnaleziony w austriackiej bibliotece kanoników laterańskich w Sankt Florian w 1825 roku. Znajdują się w nim teksty psalmów pisane są w języku polskim, łacińskim i niemieckim. W 1931 roku rząd polski podjął decyzję o jego odkupieniu i odtąd przechowywany jest w Bibliotece Narodowej w Warszawie.

roty przysiąg sądowych

 

Zachowane zeznania składane pod przysięgą przez strony i świadków procesu, które są cennym źródłem informacji o języku polskim. Decyduje o tym klika powodów, między innymi: znajomość dokładnej daty i lokalizacji ich powstania; stanowią obfity materiał językowy z sześciu powiatów regionu Wielkopolski; spisane są językiem najbardziej zbliżonym do ówczesnej mowy potocznej

Kazania gnieźnieńskie                  

 

Znajdują się obecnie w bibliotece Katedralnej w Gnieźnie, a ich autorem był ksiądz Łukasz z Wielkiego Koźmina, profesor Akademii Krakowskiej. Kazania tworzą 103 teksty łacińskie i 10 tekstów polskich napisanych w ówczesnej odmianie wielkopolskiej. Były adresowane do ludu w przeciwieństwie do wcześniejszych skierowanych do wykształconej warstwy społecznej.

Żywot świętego Błażeja

Zachowany we fragmencie tekst powstał przed połową XV wieku i tak jak Kazania Świętokrzyskie wykorzystany został na oprawę innego dzieła. Obecnie stanowi własność Biblioteki Ossolineum we Wrocławiu.

 

Kodeks Świętosławowy

Zbiór najstarszych polskich przekładów statutów prawnych. Pierwszy autorstwa Świętosława z Wocieszyna powstał w 1449 roku i stanowi przekład praw polskich Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły, drugi Macieja z Rożana (1450r.) jest odwzorowaniem praw nadanych przez książąt mazowieckich. Oba zostały spisane przez Mikołaja Suledę i umieszczone w wymienionym dziele, a przechowywane obecnie w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie.

Biblia Królowej Zofii

Stanowi wyjątkowy zabytek, gdyż jest pierwszym polskim przekładem Biblii, a powstał najprawdopodobniej w połowie XV wieku. Prozaiczny tekst został napisany na zlecenie żony Władysława Jagiełły, Zofii. Wśród kliku tłumaczy znalazł się ksiądz Andrzej z Jaszowic, a sam zabytek składa się z dwóch tomów. Nazywany inaczej Biblią Szaroszpatacką, a to przez wzgląd na miejsce, w którym ją znaleziono, czyli gimnazjum SárosPatak na Węgrzech. Obecnie klika kart spoczywa w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu i Muzeum Narodowym w Pradze.

Legenda o św. Aleksym                

 

Tekst pochodzi z połowy XV wieku, a najprawdopodobniej z roku 1454 i jest dziełem o wysokiej wartości artystycznej. Znajduje się w Krakowie w Bibliotece Jagiellońskiej, stanowiąc przykład hagiograficznej twórczości średniowiecznej.

Dialog Mistrza Polikarpa ze śmiercią

 

Autor tekstu nieznany, a zabytek spisany najprawdopodobniej przez Dawida z Mirzyńca w 1463 roku. Obecnie stanowi własność Biblioteki Seminaryjnej w Płocku i jest próbą przekładu dawnego łacińskiego utworu, ale jego wartość jest znacznie większa niż wartość pierwowzoru.

Psałterz puławski

 

Jego powstanie datuje się na koniec XIV wieku, a zobaczyć go można w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie, gdzie jest pieczołowicie przechowywany. Do dziś wśród badaczy zawartość tekstu budzi liczne spory, gdyż istnieje hipoteza, która mówi, że nie mógł on powstać wcześniej niż na początku XVI wieku, a świadczą o tym użyte w nim konstrukcje zdaniowe i leksemy niewystępujące w czternastowiecznej pisowni.

Rozmyślania o żywocie Pana Jezusa

 

Oryginalny tytuł Rozmyślań przemyskich odnosi nas do tekstu  z początku XVI wieku, który stanowi przykład literatury apokryficznej. Tutaj znajdziemy opowieści ewangeliczne, jak te dotyczące Chrystusa i Najświętszej rodziny. Przed końcem II wojny światowej znajdował się w Bibliotece Kapituły Greckokatolickiej w Przemyślu, a obecnie stanowi eksponat biblioteki Narodowej w Warszawie.

pieśni religijne

 

Wśród najstarszych, obok Bogurodzicy znajdują się: Maryja czysta dziewice, Posłuchajcie bracia miła, Żale Matki Boskiej pod krzyżem, Krystus z martwych wstał je, Przez Twe święte z martwych wstanie, Jezus Krystus Bóg człowiek, Zdrów bądź, Królu niebieski; pieśni autorstwa Władysława z Gielniowa: Jezus Judasz przedał, Już się anieli wiesielą, Augustus kiedy królował.

 

Kodeks Działyńskich i Kodeks Dzikowski

 

Pierwszy powstał w 1466 roku, a drugi na początku XVI wieku i oba stanowią zabytki o charakterze świeckim, które licznie powstawały w tym okresie, na przykład ortyle magdeburskie, czyli dokumenty dotyczące orzeczeń i wyjaśnień prawnych sądu w Magdeburgu.

Wokabularz trydencki

 

Najstarszy słownik polsko-łaciński powstał w 1424 roku i zawierał około pięciuset haseł. Przy okazji Wokabularza warto wspomnieć o mamotreptach, czyli słowniczkach wyjaśniających pojęcia znajdujące się w Biblii lub o dziele Jana Stanki, który stworzył pierwszy słownik lekarsko-przyrodniczy.

proza powieściowa i nowelistyczna

W Polsce pojawiła się na początku XVI wieku wraz z Historyją Aleksandra Wielkiego  autorstwa Leonarda z Buńczy, która stanowiła przekład powstałego wcześniej romansu. Natępne były Pamiętniki Janczara napisane przez Konstantego Michailovicia z Ostrovicy przebywającego w niewoli tureckiej.

poezja społeczno-obyczajowa

 

Wiersz o chlebowym stole Przecława Słoty, Pieśń husycka o królu Zygmuncie Luksemburczyku, Pieśń o Wieklefie Andrzeja Gałki z Dobczyna, Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego i Satyra na leniwych chłopów stanowią dorobek historycznej poezji świeckiej, która powstawała w XV wieku.